artykuł hasłowy: z, s, se, ze

Jednostki:
(1) I.1.a. I. Łącząc się z gen. rzeczownika lub zaimka: 1. wyraża stosunki przestrzenne, wskazując: a. obiekt (miejsce, obszar, punkt wyjścia) będący początkiem czynności (orzeczeniem przeważnie czasownik ruchu):
(2) ~ o kierunku czynności:
(3) ~ oprócz punktu wyjścia podany punkt dojścia:
(4) ~ o opuszczeniu lub wypędzeniu z gospodarstwa kmiecego a. o odejściu z warsztatu rzemieślniczego:
(5) ~ obiektem naczynia, przedmioty, ubranie:
(6) ~ obiektem utwór pisany:
(7) ~ obiektem człowiek i części ciała:
(8) ~ obiekt użyty przenośnie albo obiekt abstrakcyjny:
(9) b. obiekt (miejsce, obszar, punkt wyjścia), na (w) którym przebiega czynność (orzeczenie zazwyczaj nie jest czasownikiem ruchu, a z(e) może być zastąpione przez na a. w):
(10) ~ obiektem ubranie:
(11) ~ obiektem utwór pisany:
(12) ~ obiektem instytucja wymiaru sprawiedliwości:
(13) c. obiekt (miejsce, obszar, punkt wyjścia), obok którego przebiega czynność albo trwa pewien stan:
(14) ~
(15) ~ o kierunku czynności:
(16) ~
(17) ~
(18) ~ 'naprzeciw kogoś, ex adverso, contra':
(19) ~ 'stamtąd..., stąd, illinc..., istinc':
(20) ~ 'zewsząd, undique':
(21) d. obiekt (miejsce, obszar), poza którego obrębem coś się dzieje lub poza którego obręb wykracza skutek czynności:
(22) ~
(23) ~ 'po zewnętrznej stronie, na zewnątrz, extra, in parte exteriore':
(24) e. obiekt będący terenem czyjejś działalności, władzy:
(25) 2.a. 2. wyraża stosunki czasowe, wyznaczając moment lub odcinek czasu: a. od którego coś się dzieje albo trwa:
(26) ~ 'od... do, ab... usque ad':
(27) ~ o początku pewnych uprawnień:
(28) b. kiedy coś się dzieje albo trwa:
(29) c. po którego upływie coś się dzieje albo trwa:
(30) 3. wskazuje przedmiot różnych działań:
(31) ~
(32) ~
(33) ~
(34) ~a. w sytuacjach prawnosądowych wskazuje: a. jurysdykcję, spod której się ktoś wydostaje:
(35) ~b. osobę, której coś zabrano, która poniosła szkodę:
(36) ~
(37) ~c. zmianę przynależności majątku, pieniędzy itp.:
(38) ~ o pozbawieniu majątku siłą:
(39) ~d. różnego rodzaju zobowiązania, powinności itp., od których się kogoś uwalnia, które się wypełnia, spłaca itp.:
(40) ~e. możliwość dochodzenia roszczeń prawnych, której się kogoś pozbawia:
(41) ~f. oskarżenia, od których się ktoś (kogoś) uwalnia:
(42) ~
(43) 4. wskazuje dotychczasowy stan, położenie, które ulega zmianie:
(44) ~ 'sprawić, że ktoś umiera, pozbawić życia, efficere, ut aliquis moriatur, vita privare':
(45) ~ 'umrzeć, mori':
(46) ~ 'przywrócić do życia, aliquem a morte ad vitam revocare':
(47) ~ 'ożyć, zmartwychwstać, reviviscere, a mortuis resurgere':
(48) ~ o uwolnieniu od stanu pozbawienia wolności, podległości czyjejś władzy, zależności od kogoś itp. (dosłownie i przenośnie):
(49) 5. uściśla treść, precyzuje albo ogranicza zakres nadrzędnego wyrazu:
(50) 6.a. 6. wskazuje zbiór, zbiorowość, wspólnotę, środowisko, grupę, do której ktoś a. coś należy albo której dotyczy akcja: a. ludzi:
(51) ~~ w sytuacjach prawnosądowych wskazuje uczestników sporu sądowego:
(52) ~b. zwierząt:
(53) ~c. inne zbiory:
(54) ~ obiekt wybrany ze zbioru jest oznaczony liczebnikiem, zaimkiem lub przymiotnikiem:
(55) ~
(56) ~
(57) 7. wskazuje miejsce czyjegoś zamieszkania, przebywania lub urodzenia:
(58) ~
(59) ~
(60) 8. wskazuje pochodzenie od kogoś a. od czegoś (rodu, pokolenia itp.):
(61) ~
(62) 9. wskazuje materiał, tworzywo:
(63) 10. wskazuje całość w stosunku do części składowych:
(64) ~
(65) 11. wskazuje źródło wypłaty należności, podatku itp. (po czasownikach brać, wziąć, płacić itp.):
(66) ~
(67) ~
(68) 12. wskazuje cenę przedmiotów kupna, najmu itp.:
(69) ~
(70) 13. wskazuje kogoś, coś będącego źródłem, początkiem, dawcą czegoś:
(71) ~
(72) wskazuje czynnik sprawczy 'dzięki (czemuś), wskutek (czegoś), ex aliqua re, per aliquid':
(73) 15. określa zasady, podstawy postępowania 'zgodnie z czymś, stosownie do czegoś, na podstawie czegoś, secundum, iuxta, ex aliqua re':
(74) ~ 'powołując się na kogoś, alicuius nomine, auctoritate':
(75) ~
(76) 16. (w przekładach z łaciny) wskazuje środek, narzędzie itp., przy którego użyciu, pomocy dokonuje się akcja (zazwyczaj wyrażeniu przyimkowemu z czegoś odpowiada dzisiejszy instr. czymś):
(77) ~
(78) 17. wskazuje podstawę rozpoznania, wnioskowania, oceny, stwierdzenia czegoś (zazwyczaj po czasownikach poznać, baczyć itp.):
(79) 18. wskazuje przyczynę, powód:
(80) ~ 'dlatego, z tej przyczyny, skutkiem tego, qua de causa, quam ob rem':
(81) 19. wskazuje sposób:
(82) ~ 'na długość, in longitudinem, longitudine':
(83) ~ 'dosłownie, ad verbum':
(84) ~ o równoczesnym występowaniu przeciwstawnych sobie zjawisk: z jedne krainy, z drugiej krainy, z jednej strony..., z drugiej strony:
(85) ~ 'na odwrót, przeciwnie, contra, ex adverso':
(86) ~ 'a równocześnie, et eodem tempore':
(87) 20. 'bardzo mocno, bardzo gorąco, ex animo, sincere':
(88) ~ 'zupełnie, do szczętu, radicitus, funditus, penitus':
(89) ~ 'dokładnie, accurate':
(90) ~ 'całkiem, zupełnie, pod każdym względem, integre, plene':
(91) ~ 'różowy, roseus':
(92) ~ 'siwy z domieszką barwy kasztanowatej, coloris cani cum rufo mixti':
(93) 21. wskazuje formę, postać, w jakiej ktoś występuje:
(94) 22. wskazuje wzór do naśladowania:
(95) 23. wskazuje sprawcę czynności (przy stronie biernej) 'przez, ab (aliquo)':
(96) ~ wskazuje osobę, dla której odgrywa jakąś rolę treść wyrażona orzeczeniem:
(97) ~ wskazuje element porównania 'niż, niżeli, quam':
(98) ~ wskazuje kogoś o niższym znaczeniu, mniej ważnego 'bardziej niż, więcej niż, prae, praeter':
(99) ~ wskazuje zakres działania (z zaimkiem ilościowym): jelkoż z kogoś 'ile kto może, quantum in aliquo est':
(100) 24. wyraża dystrybutywność:
(101) 25.a. 25. w konstrukcjach predykatywnych: a. z kogoś, czegoś jest, bywa ktoś, coś 'ktoś staje się, bywa a. jest kimś, czymś, aliquis, aliquid ab aliquo, aliqua re mutatur':
(102) ~b. 'być jakimś, aliqualem esse':
(103) ~c. '(u)czynić kogoś kimś, jakimś, aliquem ex aliquo creare':
(104) ~d. 'wybrać na kogoś, aliquem eligere':
(105) 26.a. 26. osobliwości co do pozycji: a. przyimek powtórzony po wyrazie określanym:
(106) ~b. w połączeniu i z(e):
(107) II.1. II. Łącząc się z instr. rzeczownika lub zaimka: 1. wskazuje współwykonawcę, współuczestnika czynności:
(108) ~
(109) ~
(110) ~
(111) ~ o kimś, kto korzysta z pomocy, opieki, gwarancji bezpieczeństwa:
(112) ~ 'żyć bogobojnie, pie vivere':
(113) ~ w przydomku:
(114) 2. wskazuje partnera lub przeciwnika wykonywanej czynności, szczególnie współdziałającego w czynnościach prawnych:
(115) ~ w przenośnych kontekstach:
(116) 3. wskazuje element (materialny a. niematerialny) dodany lub przynależny do czegoś innego, łączący się z czymś innym, stanowiący część lub uzupełnienie czegoś innego:
(117) ~
(118) ~
(119) ~ w przenośnych kontekstach:
(120) ~ w odniesieniu do kobiety wychodzącej za mąż:
(121) ~ z czasownikami oznaczającymi łączenie lub rozdzielanie:
(122) ~
(123) 4. wskazuje element występujący wraz z innym:
(124) ~ w składzie liczebników wieloczłonowych:
(125) 5. wskazuje osobę a. rzecz, której dotyczy działanie:
(126) ~
(127) ~ w zbyt dosłownych przekładach z łaciny: z kimś 'w stosunku do kogoś, względem kogoś, in, erga aliquem':
(128) 6. wskazuje stan psychiczny, uczucie towarzyszące czynności:
(129) 7. wskazuje czynność (przeważnie wymienialną na imiesłów na -ąc) towarzyszącą innej czynności:
(130) 8. wskazuje przedmioty, rzeczy trzymane w ręku, będące do dyspozycji, używane, posiadane, zabrane:
(131) ~
(132) 9. wskazuje narzędzie, środek itp., przy którego użyciu dokonuje się akcja (zazwyczaj wyrażeniu przyimkowemu z czymś odpowiada dzisiejszy instr. czymś):
(133) ~
(134) 10. wskazuje zawartość czegoś, np. naczynia, przedmiotu itp.:
(135) 11. określa wzór, zasady, podstawy postępowania 'zgodnie z czymś, na podstawie czegoś, za czyjąś zgodą, wiedzą, radą, poleceniem, secundum, iuxta aliquid, aliquo consentiente, mandante, sciente':
(136) 12. wskazuje cechę wyróżniającą, charakteryzującą kogoś a. coś, właściwą komuś a. czemuś:
(137) ~ w przydomku:
(138) 13. wskazuje czynnik sprawczy 'dzięki, na skutek, propter, ratione':
(139) 14. wskazuje czynnik wspomagający 'przy pomocy, za pomocą, iuvante aliquo, aliqua re':
(140) ~
(141) 15. wskazuje przyczynę, powód:
(142) ~ 'z tego powodu, dlatego, quam ob rem':
(143) 16. wskazuje cel:
(144) 17. wskazuje sposób:
(145) ~~
(146) 18. wskazuje element porównania:
(147) 19. określa czas, wskazując równoczesność z czymś innym:
(148) 20. wskazuje źródło korzyści, zysku:
(149) 21. określa miejsce, wskazując styczność z czymś innym:
(150) 22.a. 22. osobliwości co do pozycji: a. przyimek powtórzony po wyrazie określanym:
(151) ~b. w połączeniach i z(e), i s(e), też(e) z:
(152) ~
(153) ~c.
(154) ~
(155) III.1.a. III. Łącząc się z acc. rzeczownika, liczebnika lub zaimka: 1. wskazuje kierunek ruchu a. miejsce, gdzie się coś znajduje: z drugą stroną: a. 'od przeciwnej strony, ex adverso, contra':
(156) b. 'po przeciwnej stronie, ultra, trans':
(157) 2.a. 2. w określaniach ilości: a. wprowadza odcień niedokładności 'około, mniej więcej, circa, fere':
(158) ~b. wskazuje wysokość wypłaty:
(159) ~c. wskazuje wysokość czynszu (płaconego od roli przez chłopa):
(160) 3. wskazuje kogoś, przeciw komu jest wymierzona akcja: moc z kogoś 'przemóc, pokonać kogoś, aliquem superare, vincere':

Szczegóły:

Typ	Jednostka pochodzi ze Słownika staropolskiego
Rodzaj	nieciągła autosemantyczna
Numer	(23) ~
Jednostka nieciągła	z wirzchu
Definicja	'po zewnętrznej stronie, na zewnątrz, extra, in parte exteriore':
Semantyka	3.2. PRZESTRZEŃ
Przykład w transliteracji	Opyąl s wyrzchw postawczem ascensum purpureum (Cant 3, 10) ca 1470
Przykład w transkrypcji	Opiął z wirzchu postawcem ascensum purpureum (Cant 3, 10) ca 1470
Lokalizacja	MamLub 147.